Besmeurde nagedachtenis

Een half jaar na de dood van Vincent van Gogh overlijdt ook diens broer Theo. Het is bijna tekenend, alsof de ene niet zonder de andere kon voortbestaan. Hun correspondentie is een ode aan complexe broederliefde.

Van bijna duizend bewaard gebleven brieven van Vincent, is het overgrote deel geadresseerd aan Theo. Het gaat voor alle duidelijkheid niet om álle brieven die Vincent ooit heeft geschreven.

Jo van Gogh-Bonger, Vincents schoonzus, zal na de dood van haar echtgenoot Theo, de brieven na zorgvuldige selectie publiceren. Uit liefde voor Vincent, voor Theo en voor hun toen eenjarige zoontje Vincent Willem.

10 jaar na het overlijden van Sien, in 1914, publiceerde Jo Vincent van Gogh. Brieven aan zijn broeder. Een omvangrijke uitgave, waaraan ze 22 jaar had gewerkt en waarvan ze zelf de redactie had gevoerd en de uitgave uit eigen middelen bekostigd. Daar begint de vertekening van Siens nagedachtenis.

In latere literatuur over Vincent van Gogh is Hoornik vaak neergezet als een drankzuchtige en onhebbelijke vrouw van de straat, gebaseerd op hetgeen in de geselecteerde brieven sterk naar voren treedt. In 1963 zet Theun de Vries in de roman Ziet, een mens! – later uitgekomen onder de titel Vincent in Den Haag – Sien zonder de minste nuance neer als een hopeloze, verdorven figuur.

Wel signaleerde em. prof. dr. Carol Zemel in 1987:

"[...] this tale of fallen woman and domestic rescue was imagined, written and pictured by men. Bolstering van Gogh’s experience and his images, after all, are the voices of Michelet, Hugo, Zola, Fildes, Holl, and Hood, to name just a few. The voice we do not hear - or only very selectively, muffled through the letters - is Sien’s."

(Carol Zemel, Sorrowing women, rescuing men: Van Gogh’s images of women and family, Art History, vol 10, no 3, sept. 1987, blz. 365)

Jo wordt vandaag algemeen beschouwd als de wegbereider van Van Goghs faam. Vincent Willem zette haar werk voort en in 1973 opende het Van Gogh Museum in Amsterdam zijn deuren.

In 1978 schreef onderzoeksjournalist Ken Wilkie over deze Vincent Willem (destijds voorzitter van de stichting achter het Van Gogh Museum, met als roepnaam 'de ingenieur').

"Ik besloot de ingenieur te gaan opzoeken. [...] Dat was ongetwijfeld het meest schrikwekkende vooruitzicht van heel mijn onderzoek. Ik herinnerde mij maar al te goed de koelheid waarmee de ingenieur mijn vragen aangaande Vincents syfilis en de geestesziekten in de familie had bejegend."

(Kenneth Wilkie, Het Dossier Van Gogh, Het Wereldvenster, Baarn, 1978, blz. 187)

Verderop schrijft Wilkie:

"Ik was woedend over de manier waarop de ingenieur mijn bevindingen van de tafel had geveegd. Hij geloofde Sien niet, gewoon omdat zij een prostituee was. Dat, en ook zijn bevestigingen van de ‘losse’ moraal van de lagere klassen in Den Haag, leken nogmaals uitingen te zijn van het puritanisme dat hij ten toon gespreid had in onze discussie over Vincents ziekte. [...] De ingenieur, zo leek het mij, was een man die alles weigerde te erkennen wat hem niet aangenaam in de oren klonk."

(Kenneth Wilkie, Het Dossier Van Gogh, Het Wereldvenster, Baarn, 1978, blz. 189)

Tijdens het archiefonderzoek in het Van Gogh Museum had Wilkie ook al hiaten in Vincents brievencollectie opgemerkt.

"[...] Sommige delen van het leven van de schilder leken mij nog niet helemaal in kaart gebracht. Zijn jaren in Parijs en Londen en in België waren overschaduwd door zijn latere jaren in Arles."

(Kenneth Wilkie, Het Dossier Van Gogh, Het Wereldvenster, Baarn, 1978, blz. 16)

En:

"[...] naar het Van Goghmuseum om de brieven door te nemen die Vincent geschreven had uit Den Haag en uit Drenthe, waar hij heentrok na Den Haag verlaten te hebben. Ik ontdekte dat daar meer brieven of stukken van brieven ontbraken, meer verwisselingen van datums voorkwamen dan in brieven van andere periodes. Dat was vreemd - de brieven waren anders voor het grootste deel uitstekend verzameld en geordend."

(Kenneth Wilkie, Het Dossier Van Gogh, Het Wereldvenster, Baarn, 1978, blz. 168)